IV. Ukształtowanie powierzchni Polski. Zlodowacenia

• Jakie jest główne ukształtowanie terenu Polski?

  Polska jest w zdecydowanej większości krajem nizinnym.

  • 91,3% - obszary leżące poniżej 300 m n.p.m.
  • 8,5% - obszary od 300-1000 m n.p.m.
  • 0,2% - obszary powyżej 1000 m n.p.m.
• Jakie procesy miały wpływ na współczesny wygląd rzeźby terenu Polski?

  • budowa geologiczna (rodzaj skał i ułożenie warstw skalnych)
  • odporność skał na procesy egzogeniczne
  • ruchy górotwórcze -> wpływ na południową Polskę (górską i wyżynną)
  • lądolód i wody polodowcowe -> wpływ na północną i środkowa część (nizinną)
  • grawitacyjne ruchy masowe, najintensywniej zachodzą na obszarach górskich
  • wody płynące i wiatr
  • na wybrzeżach niszcząca i budująca działalność fal i prądów morskich
  • działalność człowieka -hałdy, wyrobiska i niecki
• Jaki jest najniższy punkt w Polsce?

  W Żuławach Wiślanych, w okolicy wsi Marzęcino (2,2 m n.p.m.)
• Jaki jest najwyższy punkt w Polsce?

  Najwyższym punktem w Polsce są Rysy na północno-zachodniej części, które mają 2499 m n.p.m.
• Jakie nachylenie ma powierzchnia Polski?

  Powierzchnia Polski ma nachylenie w kierunku północno-zachodnim -> wpływ na kierunek płynięcia większości polskich rzek

  • działalność rolnicza i zabiegi agrotechniczne — powolne wyrównywanie powierzchni
• Jakie są pasy ukształtowania powierzchni Polski?

  • Pas pobrzeży
  • Pas pojezierzy
  • Pas nizin
  • Pas wyżyn
  • Pas kotlin
  • Pas gór (Sudety i Karpaty)
• Pas pobrzeży

  • przylega do Morza Bałtyckiego
  • lekko falisty teren
  • nieduże wysokości bezwzględne
  • różne typu wybrzeży: klifowy, zalewowe (mierzejowo-zalewowe)
  • depresja: Żuławy Wiślane
  • Pradolina Redy-Łeby
  • Efekty erozyjne i akumulacyjne działalności morza: kosy, jeziora przybrzeżne, mierzeje, delty, jeziora deltowe
  • Działalność wiatru
• Jakie czynniki rzeźbotwórcze wpływają na pas pobrzeży?

  Główne czynniki rzeźbotwórcze to działalność akumulacyjna i erozyjna morza.
• Jakie są cechy pasa pojezierzy w Polsce?

  • Obejmuje obszar z wieloma pojezierzami: Wielkopolskie, Pomorskie, Mazurskie
  • głazy narzutowe, gliny polodowcowe, luźne skały osadowe pozostawione przez lądolód
  • liczne jeziora polodowcowe (jeziora rynnowe)
  • najważniejsze procesy rzeźbotwórcze - erozja rzeczna i spłukiwanie -> ozy, drumliny, sandry, pradoliny, kemy
  • Najwyższe wzniesienia - Wieżyca (329 m n.p.m.)
• Jakie są główne procesy rzeźbotwórcze w Polsce?

  Główne procesy rzeźbotwórcze to orogenezy, wulkanizm i zlodowacenia.
• Jakie są główne czynniki rzeźbotwórcze współczesnych czasów w pasie związanym z Bałtykiem?

  Działalność akumulacyjna i erozyjna morza
• Jakie elementy rzeźby są charakterystyczne dla obszaru młodoglacjalnego?


  • Wysoczyzny morenowe
  • Równiny sandrowe
  • Drumliny
  • Eratyki
  • Pradolina
  • Kemy i ozy
  • Rynny polodowcowe
• Jakie są cechy w pasie nizin w Polsce?


  • obejmuje płaski obszar poniżej 300 m n.p.m.
  • dominują równiny, mało wzniesień
  • pradoliny, szerokie i płytkie doliny rzeczne - moreny denne (równinne), prawie całkowity zanik jezior, drumliny, wzniesienie morenowe
  • utrwalone przez roślinność - wydmy śródlądowe
  • środkowa część Niziny Mazowieckiej stanowi Kotlina Warszawska
  • ukształtowane głównie przez rzeki i wiatr
• Co oznacza, że pas nizin obejmuje obszary staroglacjalne?


  Oznacza to, że obszary te zostały ukształtowane przez dawne zlodowacenia
• Jakie cechy charakterystyczne ma pas wyżyn w Polsce?

  • zależą od budowy geologicznej
  • rzeźba powierzchni wyżyn, zależny od ich budowy geologicznej
  • Wyżyna Lubelska - wąwozy lessowe
  • Wyżyna Krakowsko-Częstochowska - liczne wapienne formy ostańcowe o różnorodnych kształtach
  • Najwyższe wzniesienia Łysica (614 m n.p.m.) położona w Górach Świętokrzyskich
• Jakie cechy geologiczne ma pas wyżyn w porównaniu do innych pasów?

  Ma bardziej urozmaiconą budowę geologiczną
• Jakie elementy rzeźby są widoczne na powierzchni w pasie wyżyn?

  Elementy rzeźby staroglacjalnej
• Jakie są cechy pasu kotlin w Polsce?

  • Ogromne obniżenie między pasem wyżyn a Karpat
  • Obejmuje rozległą Kotlinę Sandomierską i mniejszą Kotlinę Oświęcimską - połączone rowem tektonicznym, którego dnem płynie Wisła
  • Tereny równinne i faliste, wysoczyzny - płaskowyże
  • Kotliny Podkarpackie są oddzielone od Karpat wyraźnym progiem
• Jakie cechy krajobrazu mają pas gór w Polsce?

  • Podział na pas Sudetów i Karpat
  • Najwyższy pas górski Karpat - Tatry
  • Wysokogórska rzeźba terenu - duże wysokości względne, ostre górskie grzbiety i strome stoki
  • Najwyższe wzniesienie Sudetów jest położona w Karkonoszach Śnieżkach (1602 m n.p.m.)
  • Dla rzeźby Karkonoszy charakterystyczne - płaskie powierzchnie szczytowe oraz śródgórskie kotliny
• Jakie są najwyższe szczyty w paśmie Sudetów?

  Śnieżka (1602 m n.p.m.)
• Jakie zlodowacenia miały największy wpływ na rzeźbę Polski?

  Wielokrotne zlodowacenia w czwartorzędzie
• Co spowodowało znaczny rozrost czap lodowych na półkuli północnej w plejstocenie?

  Znaczne ochłodzenie klimatu na Ziemi

  • Lądolód był wielokrotnie (co najmniej 3 razy)
  • Zasięg lądolodu zmieniał się w zależności od klimatu
• Jakie były okresy w plejstocenie związane z klimatem?

  Okresy ochłodzenia, zwiększa zasięg lądolodu (glacjałów) i ocieplenia, zmniejsza zasięg lądolodu (interglacjałów)
• Jakie zlodowacenie było najstarsze w Polsce?

  Zlodowacenie Podlaskie
• Jakie zlodowacenie miało największy zasięg maksymalny w Polsce?

  Zlodowacenie Południowopolskie
• Jakie były fazy zlodowacenia południowopolskiego?

  Wystąpiło w kilku fazach, w tym zlodowacenie krakowskie i zlodowacenie Sanu.

  • lądolód dotarł wówczas aż do dolin karpackich oraz kotlin sudeckich i wciskał się w nie odpowiednio do wysokości 450 m n.p.m. i 600 m n.p.m.
• Jakie obszary objęły zlodowacenia południowopolskie?


  Obejmowały niemal całą Polskę, z wyjątkiem wyższych partii Sudetów i większości pasa Karpat
• Jaki obszar obejmował zlodowacenia środkowo-polskie?

  Zlodowacenia Odry

  • miały znacznie mniejszy zasięg,
  • lądolód zatrzymał się na północnej krawędzi pasa wyżyn i wcisnął w Bramę Morawską oraz dolinę Wisły aż po ujście Sanu
• Jaki obszar obejmował zlodowacenia północnopolskie?


  Najmłodsze, zlodowacenia Wisły, zlodowacenie bałtyckie

  • miały najmniejszy zasięg, objęły tylko północną część kraju
  • W zachodniej części Polski czoło lądolodu dotarło tam, gdzie znajduje się dziś Zielona Góra i Leszno, a w części wschodniej - w okolicy Nidzicy i Augustowa

  
  

  • północna część Polski została objęta największą liczbą zlodowaceń, miąższość osadów polodowcowych jest tam największa do 250 m, grubość ta maleje w kierunku południowym
  • Występuje tam najwięcej form polodowcowych i są tam one najlepiej zachowane
• Jakie były skutki obecności lądolodu w Polsce?


  Obecność akumulacyjnych i erozyjnych procesów glacjalnych i fluwioglacjalnych
• Jakie cechy ma rzeźba młodoglacjalna?

  Młodoglacjalna rzeźba - powstała i ukształtowana w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego

  Silne deformacje terenu, liczne jeziora polodowcowe oraz grube warstwy osadów polodowcowych
• Jakie cechy ma rzeźba staroglacjalna (środkowa Polska)?


  Polodowcowa rzeźba nizin uległa denudacji, czyli procesom polegającym na obniżeniu i wyrównaniu terenu. Wzniesienia morenowe stały się niższe, a jeziora wypełniły się osadami i zanikły.

  • Zdenudowane i słabo widoczne w krajobrazie skutki procesów lodowcowych charakterystyczne dla pasa nizin
• Co jest dowodem na obecność lodu lodowcowego w Polsce?

  • moreny czołowe - wały powstałe wzdłuż czoła lodowca (Wieżyca, Suwalszczyzna)
  • morena denna - zbudowana z materiału skalnego pozostałego po wytopienia lodowca
  • głazy narzutowe (eratyki) - fragmenty skał przetransportowanych przez lądolód z Półwyspu Skandynawskiego
• Jakie elementy rzeźby glacjalnej są widoczne w Tatrach i Karkonoszach?

  Kotły polodowcowe, jeziora cyrkowe i doliny u-kształtne
• Erozyjne formy fluwioglacjalne


  • rynny polodowcowe - długie i wąskie zagłębienia wyżłobione przez wody
  • pradoliny - szerokie doliny utworzone na przedpolu lądolodu, niemal równolegle do jego czoła m.in. przez wody spływające z topniejącego lądolodu i wódz płynących z południa (Dolina Środkowej Noteci)
• Akumulacyjna działalność lód lodowcowych


  • sandry - rozległe równiny zbudowane ze żwiru i piasku naniesionego przez wody płynące pod lądolodem
  • kemy (północna część pojezierzy) - zbudowane z piasków i ze żwiru pagórki w szczelinach lodowcowych
  • ozy - wały zbudowane z piasków i ze żwiru osadzonych w szczelinach w tunelach lodowcowych (okolice Poznania)
  • drumliny - wzgórze o owalnym kształcie zbudowane z piasków i ze żwiru
• Lodowce górskie

  Przez ochłodzenie klimatu w plejstocenie sprzyjało powstawaniu lodowca górskiego w Tatrach (granica wiecznego śniegu 1300-1350 m n.p.m.) i w Karkonoszach (granica w. śniegu 1000-1200 m n.p.m.)

  W tym okresie położone wyżej zagłębia wypełniły się lodem. Tak powstały:

  • pola firnowe
  • kotły lodowcowe - zagłębienia powstałe w obrębie pól firnowych
  • jeziora cyrkowe - utworzone w korytach po wytopieniu lodu utworzone
  • Doliny U-kształtne - w czasie zlodowaceń spływały jęzory lodowcowe
  • Intensywne wietrzenie mrozowe - rozpad skał i powstanie urwistych ścian skalnych na stokach
• Jakie jeziora powstają w kotłach polodowcowych?


  Jeziora cyrkowe, zwane stawami.
• Co to są wzgórza moreny czołowej?


  To formy zbudowane z materiałów takich jak glina, znajdujące się na granicy postojów czoła lądolodu.
• Jakie formy terenu powstały na przedpolu lądolodu?


  Piaszczyste równiny sandrowe.