III. Surowce mineralne Polski

• Co to są surowce mineralne?

  Surowce mineralne to minerały i skały wydobywane spod ziemi lub pozyskiwane na powierzchni przez ludzi z litosfery. Następnie wykorzystywane bezpośrednio lub przetwarzane i stosowane w produkcji innych wyrobów.

  • Bogactwa nieodnawialne — są zużywane przez człowieka szybciej niż mogłyby się zregenerować, ich zasoby się wyczerpują
• Jakie jest znaczenie Polski w kontekście surowców mineralnych?

  Polska jest krajem dosyć zasobnym w surowce mineralne.
• Rozmieszczenie złóż mineralnych

  • rozmieszczone nierównomiernie
  • najwięcej złóż w południowej oraz południowo-zachodniej Polsce
  • najpowszechniejsze w Polsce są surowce skalne
• Jakie są główne grupy surowców mineralnych w Polsce?

  • Surowce energetyczne (paliwa): węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny
  • Surowce metaliczne: rudy metali (żelazo, miedź, cynk, ołów, cyna, aluminium, srebro, złoto), nikiel, selen, kobalt, wanad, molibden, kadm
  • Surowce chemiczne: sól kamienna, siarka, sole potasowo-magnezowe, baryt, fosforyty, fluoryt
  • Surowce skalne (budowlane): piaski, kreda, iły i gliny, żwiry, wapienie, łupki, piaskowce, skalenie, gipsy, anhydryt, kaolin,
• Co to jest złoże mineralne?

  Złoże mineralne to naturalne nagromadzenie minerałów lub skał w ilości umożliwiającej podjęcie eksploatacji przez człowieka
• Jakie są różne formy złóż mineralnych?


  • Wysady (słup, diapir)
  • Żyła i gniazdo
  • Pokład
  • Soczewka
  • Konkrecja
• Co to jest wysad w kontekście złóż mineralnych?

  Wysad, gdy starsze, plastyczne skały wcisnęły się w leżące między nimi młodsze skały; o kierunku pionowym powstałe w wyniku nacisku i osiadania sąsiednich warstw skalnych.

  • np. sól
• Jakie formy utworzyły się w pustych przestrzeniach i szczelinach skalnych?


  Żyła to złoże wypełniające szczelinę przebiegającą przez warstwy innych skał.

  Gniazdo to złoże o nieregularnym kształcie występujące wewnątrz skały innego rodzaju.

  • np. złoto; boksyt
• Co to jest pokład w kontekście złóż mineralnych?

  Pokład to równoległe warstwy ukształtowane w procesie sedymentacji; gruba, rozległa pozioma warstwa skały osadowej.

  • np. węgiel kamienny
• Co to jest soczewka w kontekście złóż mineralnych?

  Soczewka to złoże, które podczas migracji ku powierzchni wypełniły wolne przestrzenie w skałach; wydłużoną szczelinę między warstwami skał osadowych.
• Co to jest konkrecja w kontekście złóż mineralnych?

  Konkrecja na skutek stopniowego narastania minerałów wokół obiektu; owalne nagromadzenie skały innej niż otaczające ją skały osadowe.
• Jakie surowce mają największe znaczenie w Polsce?


  Największe znaczenie ma wydobycie węgla kamiennego, węgla brunatnego i rud miedzi.
• Od kiedy i gdzie wydobywa się węgiel kamienny w Polsce?

  • Czas: karbon
  • Wydobywa się na obszarze Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Lubelskim Zagłębiu Węglowym, Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym;
  • Najzasobniejsze złoża na Górnym Śląsku - 80%
  • na Lubelszczyźnie tylko 1 kopalnia
  • Na Dolnym Śląsku zakończono eksploatacje w 2000 r.
  • Tendencja wydobycia malejąca, niska kcal
• Jakie jest zastosowanie węgla kamiennego w Polsce?

  Węgiel kamienny jest wykorzystywany jako paliwo w elektrowniach cieplnych i gospodarstwach domowych (zastosowanie energetyczne) oraz jako surowiec w przemyśle chemicznym i hutnictwie.

  • koks
  • stal
  • tworzywa sztuczne
  • barwniki
  • lekarstwa
• Od kiedy i gdzie wydobywa się węgiel brunatny w Polsce?

  • neogen
  • Wydobywa się w rejonie Zagłębia Bełchatowskiego, Konińskiego, Turoszowa oraz na Ziemi Lubuskiej; w pobliżu Legnicy, na południe od Poznania, wzdłuż zachodniej granicy kraju
  • 6% światowych zasobów
  • wysoka kcal
• Jak jest wykorzystywany węgiel brunatny w Polsce?

  Większość węgla brunatnego spalana jest w elektrowniach działających przy kopalniach, w elektrociepłowniach.
• Od kiedy i gdzie wydobywa się ropę naftową w Polsce?

  • perm
  • Wydobywa się w Karpatach, na Podkarpaciu, na Niżu Polskim (Ziemia Lubuska, Wielkopolska, Pobrzeże Szczecińskie), pod dnem Bałtyku (w polskiej wyłącznej strefie ekonomicznej)
  • w połowie XIX w. zaczęto eksploatować w Karpatach i na Podkarpaciu; zasoby na wyczerpaniu
  • 75% zasobów na Niżu Polskim
  • 20% z dna Morza Bałtyckiego
  • Pozyskiwane ilości zaspokajają ok. 3% krajowego zapotrzebowania
  • Złoża często występują z gazem ziemnym
• Jak jest wykorzystywana ropa naftowa w Polsce?

  W produkcji paliw oraz nafty, olejów, parafiny, smarów, asfaltu, wazeliny i tworzyw sztucznych.
• Jakie są przykłady występowania gazu ziemnego w Polsce?

  • neogen, paleozoik
  • Występuje na Niżu Polskim (Ziemia Lubuska, Wielkopolska, Pomorze Zachodnie), na Podkarpaciu, w Karpatach i pod dnem Morza Bałtyckiego
  • 70% na Niżu Polskim
  • krajowe wydobycie to ok. 20% wewnętrznego zapotrzebowania
• Jakie produkty powstają z gazu ziemnego?

  Gaz ziemny służy do produkcji paliw włókien sztucznych, amoniaku, nawozów mineralnych; wytwarzanie energii cieplnej.
• Od kiedy i gdzie wydobywa się rudy miedzi i srebra w Polsce?

  • perm
  • Występują na Dolnym Śląsku (w okolicach Lublina, Głowaga, Polkowic)
  • najważniejszy surowiec metaliczny Polski
  • jedno w najbogatszych złóż w Europie
• Jak jest wykorzystywana ruda miedzi w Polsce?

  Rudy miedzi służą do produkcji kabli i przewodów elektrycznych, pokryć dachowych, paneli słonecznych, instalacji wodociągów, składników stopów, naczyń kuchennych.

  
  

  • pozyskiwane z rud miedzi inne surowce metaliczne np. srebro, złoto, nikiel, selen, wanad, kobalt, molibden, kadm
• Od kiedy i gdzie wydobywa się rudy cynku i ołowiu w Polsce?

  • trias
  • Występuje w północnych i północno-wschodnich obrzeżach Górnośląskiego Zagłębia węglowego
  • wyczerpanie złóż -> zamknięcie kopalni w 2020 r.
• Jakie jest zastosowanie rudy ołowiu i cynku?


  Cynk:

  • ochronie stalowych wyrobów przed korozją, składnik stopu, produkcja pokryć dachowych i farb

  Ołów

  • produkcja baterii, ekrany chroniące przed promieniowaniem, produkcja pokryć dachowych, blach, rynien, amunicji i farb
• Od kiedy i gdzie wydobywa się rudy żelaza w Polsce?

  Obecnie NIE wydobywane.

  • jura
  • Występowanie: Góry Świętokrzyskie
  • Eksploatowane od II w. p.n.e. w G. Św. - wyczerpane
  • zasoby w okolicach Suwałk nie są wykorzystywane ze względu na trudne warunki geologiczne
• Od kiedy i gdzie wydobywa się złoża siarki w Polsce?

  • neogen
  • Występowanie: Tarnobrzeg, Staszowa, Lubaczów
  • obecnie eksploatuje niemal wyłącznie w regionach Tarnobrzegu
  • Polska jest jednym z niewielu krajów, który wydobywa siarkę spod ziemi — siarkę rodzimą (Osiek) -> ze względów ekologicznych zamiast siarki z litosfery jest pozyskiwany z odsiarczania ropy naftowej, gazu ziemnego i rud metali.
• Jakie jest zastosowanie siarki?

  Siarka jest wykorzystywana w produkcji kwasu siarkowego, nawozów mineralnych, środki ochrony roślin, gumy, zapałki, barwniki i wyroby farmaceutyczne.
• Od kiedy i gdzie wydobywa się soli kamiennej w Polsce?

  • neogen/miocen, perm
  • Występowanie: przedpole Karpat, na Kujawach, w Wielkopolsce, w rejonie Zatoki Puckiej
  • 80% soli wydobywanej w Polsce pochodzi ze złóż kujawskich i wielkopolskich

  
  

  • Inne surowce np. sól potasowo-magnezowa, baryt, fluoryt, fosforyt -> ich złoża są niewielkie, obecnie się ich nie eksploatuje
• Występowanie i zastosowanie surowców skalnych — najliczniejszych i najbardziej rozpowszechnionych grup surowców w Polsce



  Gips i anhydryt — występowanie w Niecce Nidziańskiej na Dolnym Śląsku

  • Gips - zastosowanie w budownictwie (materiał wiążący), modelarstwo, stomatologia, chirurgia, surowiec rzeźbiarski
  • Anhydryt - zastosowanie w produkcji cementu, kwasu siarkowego w budownictwie (tynk, okładzina, posadzka), jubilerstwo

  Kreda — południowa część Podlasia

  • zastosowanie do produkcji farb, lakierów, tworzyw sztucznych, materiałów budowlanych, w rolnictwie (wapnowanie gleb, wapń dla zwierząt)
• Występowanie i zastosowanie surowców skalnych


  Piaski, żwiry i piaskowce - niemal cały obszar Polski

  • piaski - zastosowanie w produkcji betonu i cegieł, w górnictwie, budowa nasypów kolejowych, konserwacja nawierzchni dróg gruntowych -> produkcja szkła (piaski szklarskie)
  • żwiry - zastosowanie w produkcji betonu, mieszanek asfaltowych, budownictwo
• Występowanie i zastosowanie surowców skalnych


  Iły, gliny, łupki, kaolin, skalenie - występowanie w południowej Polsce

  • glina - zastosowanie w produkcji wyrobów ogniotrwałych, płytek ceramicznych i sanitarnych, wyrobów ceramiki szlachetnej
  • kaolin - zastosowanie w produkcji ceramiki szlachetnej (porcelana) i budowlanej, oczyszczanie wód i ścieków
  • skalenie - produkcja ceramiki szlachetnej, płytek ceramicznych, wyrobów sanitarnych
• Występowanie i zastosowanie surowców skalnych


  Kamienie drogowe i budowlane

  • dolomity - Wyżyna Śląska
  • wapienie - Wyżyna Krakowsko-Częstochowska; Wyżyna Lubelska
  • granity - Strzegom, Strzelin
  • bazalty
  • marmury
  • melafiry, gabra, porfiry, gnejs, sjenity, granodioryty, diabazy

  Największe zasoby w województwach:

  • dolnośląskie (50% krajowych zasobów)
  • świętokrzyskie (20% zasobów)
  • małopolskie (10% zasobów)

  Zastosowanie w produkcji kruszywa i elementów kamiennych dla drogownictwa, budownictwa, kolejnictwa
• Kamienie szlachetne i półszlachetne

  Kamienie szlachetne — najcenniejsze spośród minerałów i skał naszej planety

  • duża twardość i trwałość, walory wizualne
  • np. rubiny szafiry, topaz, turmalin

  Kamienie półszlachetne — minerały o mniejsze twardości i trwałości, słabszych walorach optycznych

  • np. ametyst, agaty, malachity, opale, granaty
  • Występowanie: Góry Kaczawskie, Rudawy, Janowicki, Karkonosze, Przedgórze Sudeckie
  • Bursztyn (jantar) - często zaliczana do kamieni szlachetnych, pochodzenia organicznego
  • Występowanie: wschodnia część strefy brzegowej Morza Bałtyckiego, Lubelszczyzna
• Gospodarcze znaczenie surowców mineralnych wydobywanych w Polsce

  Warunkuje działanie działów gospodarki - zwłaszcza przemysłu. Najważniejsze:

  • węgiel kamienny na Górnym Śląsku i na Lubelszczyźnie
  • węgiel brunatny w pobliżu Bełchatowa, Konina oraz Turoszowa
  • rud miedzi na Dolnym Śląsku
  • soli kamiennej na Kujawach, w Wielkopolsce oraz w rejonie Zatoki Puckiej
• Wykorzystywanie

  • 40% - w eksporcie np. miedzi, soli kamiennej
  • 30% - w dziale przemysłu
  • 20% - w budownictwie
  • 10% - inne sektory