zobowiązania - część ogólna

• Definicja zobowiązania - Justynian

  zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do

  świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa
• Definicja zobowiązania - Gaius

  zobowiązanie polega na tym, aby coś dać, czynić, świadczyć (dare,

  facere, praestare)

  
  

  Dare – obowiązek dłużnika polegający na przeniesieniu własności rzeczy na

  wierzyciela lub ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego

  
  

  Facere – obowiązek dłużnika polegający na wykonaniu jakiejś czynności lub

  zaniechanie

  
  

  Praestare – wszystko, co mogło być przedmiotem świadczenia, najczęściej

  zobowiązanie gwarancyjne i odszkodowawcze
• Strony zobowiązania i związek między nimi

  Strona uprawniona – wierzyciel (creditor)

  Strona zobowiązana – dłużnik (debitor)

  Związek między wierzycielem a dłużnikiem nazywany jest różnie w zależności do perspektywy:

  • Dla wierzyciela – wierzytelność (creditum)

  • Dla dłużnika – dług (debitor)
• Źródła powstawania zobowiązań

  W prawie archaicznym źródłem zobowiązań były czyny niedozwolone i czynności dozwolone

  Nexum – uroczysta forma pożyczki, początkowo realizowana „przez spiż i wagę”, w wypadku niezwrócenia długu na czas biorący pożyczkę popadał wobec dawcy pożyczki w stan zależności bliski niewoli

  ▪ Zakazane w IV w. p.n.e.

  o Odpowiedzialność osobista dłużnika w miejsce odpowiedzialności majątkowej -> Zmienione w początkach republiki

  • Gaius (ex contractu, ex delicto, z innych przyczyn)

  • Justynian (ex contractu, ex delicto, quasi ex contractu, quasi ex delicto)
• Przesłanki ważnego zawarcia umowy

  • Dokonanie przewidzianego przez prawo typu czynności

  • Porozumienie stron (consensus)

  • Racjonalność ekonomiczna i zachowania zasady sprawiedliwości wymiennej (synallagma)
• Nominalizm kontraktowy i nudum pactum

  Pojęcie: Źródłem zobowiązania mogą być tylko określone umowy

  Nudum pactum: porozumienie, które nie spełnia wymagań co do treści lub formy przeznaczonej dla kontraktu
• Kontrakty nazwane

  1. Ustne i formalne przyrzeczenie (stipulatio)
  2. Umowa pożyczki (muutum)
  3. Użyczenie(commodatum)
  4. Umowa o ustanowieniu zastawu (pignus)
  5. Przyrzeczenie posagu (dotis dictio)
  6. Zobowiązanie powstające w następstwie wpisu do ksiąg rachunkowych (expensilatio)
  7. Sporządzone dokumentu potwierdzającego dług (chyrographum, syngrahpa)
  8. Umowy chronione skargami zawarte w tytule edyktu de bonae fidei iudiciis
• Umowy chronione skargami zawarte w tytule edyktu de bonae fidei iudiciis

  1. Przechowanie (depositum)
  2. Spółka (societas)
  3. Sprzedaż (emptio venditio)
  4. Locatio conductio
• Swoboda umów w prawie rzymskim

  Czy istaniała? Nie.

  ale

  Konstytucja cesarza Leona z 472 r.

  o Stypulacja rodzi zobowiązanie niezależnie od tego, jakich słów użyto

  o Najdalej idące zbliżenie prawa rzymskiego do zasady swobody umów
• Kontrakty nienazwane - twórca pojęcia, co oznacza

  1. Ulpian
  2. Są inne rodzaje transakcji: Gdy zawarciu umowy wzajemnej towarzyszy jej wykonanie przez jedną ze stron, to powstaje zobowiązanie do wykonania świadczenia przez druga stronę
• Kontrakty nienazwane - systematyka

  Do ut des – daję abyś dał

  ▪ Przeniesienie własności pewnej rzeczy w zamian za uzyskanie własności innej rzeczy

  o Do ut facias – daję abyś czynił

  ▪ Przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności

  o Facio ut des – czynię abyś dał

  o Facio ut facia – czynię abyś czynił
• Kontrakty nienazwane - skarga (kiedy wprowadzona, kiedy stosowana)

  1. actio praescriptis verbis
  2. Przysługuje wtedy gdy świadczenia są równoważne, a skarżący spełnił już swoje przyrzeczone świadczenie
  3. Wprowadzona w prawie justyniańskim
• Zobowiązania synallagmatyczne

  Obie strony zobowiązane są do świadczenia będących

  swoimi ekwiwalentami (obie strony otrzymują podobne korzy
• Pacta vestitia - pojęcie, geneza,

  1. Porozumienie ubrane w szatę zaskarżalności (Nieformalne przyrzeczenie między stronami może tworzyć między nimi nowe zobowiązanie)
  2. Geneza: Wynikają z praktyki pretorskiej
• Pacta vestitia - czego dotyczyło

  1. Przyrzeczenie zapłaty istniejącego długu własnego (constitutum debiti priopri)
  2. Przyrzeczenie zapłaty istniejącego długu innej osoby (constitutum debiti alieni)
  3. Gwarancji określonego zachowania w przyszłości (receptum)
• Pacta vestitia - grupy

  Pacta adiecta – zaskarżalne na podstawie prawa cywilnego

  ▪ Klauzule dołączone do kontraktów dobrej wiary w celu zwiększenia lub

  zmniejszenia odpowiedzialności dłużnika, która wynikała z kontraktu

  głównego

  o Pacta praetoria – zaskarżalne na podstawie prawa pretorskiego

  ▪ Constitutum debiti prioprii/alieni

  o Pacta legitima – zaskarżalne na podstawie prawa cesarskiego

  ▪ Umowa kompromisu i darowizny

  • W prawie klasycznym nie stanowiła odrębnej umowy, stała się nią

  dopiero w prawie poklasycznym
• Zobowiązanie naturalne - kto wyodrębnił, pojęcie, kogo dotyczą

  1. Wyodrębnił Julian w II wieku p.n.e.
  2. Umowa, której wykonania nie można dochodzić w postepowaniu sądowym, ale tego, co świadczono w jej wykonaniu, nie można żądać z powrotem
  3. Dotyczą niewolników/alieni iuris/pupili/synowie, którzy zaciągali długi będąc jeszcze pod władzą
• pacta praetoria - rodzaje

  
  

  Constitutum debiti (przyrzeczenie zapłaty długu)

  1. Proprii (własnego) – wtedy, kiedy dłużnik nie mógł zapłacić długu w

  ustalonym terminie o Jeśli dłużnik nie dotrzymał terminu – obok skargi dotychczas istniejącej pretor przyznawał wierzycielowi actio de pecunia constituta

  2. Alieni (cudzego) – dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności zbliżone w skutkach do poręczenia
• Zobowiązanie naturalne - skargi

  1. Actio quod iussu
  2. Actio de peculio
  3. Actio tributoria
  4. Actio de in rem verso
  5. Actio exercitoria (praepositio)
  6. Actio institoria (praepositio)
• Jak wzmacnia się zobowiązania naturalne? Jak można je przekształcić?

  1. Wzmacnia poręka lub zastaw
  2. Przekształcenie przez nowację w zobowiązania cywilne
• Klauzula dobrych obyczajów - od kiedy stosowana i jakie skutki stosowania?

  1. od II w p.n.e.
  2. skutki: nieważność umowy
• Podział kontraktów ze względu na moment powstania

  Re, Verbis, Litteris, Consensu
• Podział umów

  
• Skargi stricti iuris - uprawnienia

  1. można żądać tylko określonej liczby pieniędzy
  2. Dłużnik zobowiązany jedynie do tego, co wynikało ściśle z literalnego brzmienia zawartego z wierzycielem porozumienia
  3. W wypadku sporu w drugiej fazie procesu sędzia musiał rygorystycznie zasądzić pozwanego według nakazu formułki procesowej, nawet gdy nie odpowiadało to wymaganiom słuszności
  4. Sędzia musiał oddalić powództwo gdy powód domagał się więcej niż mu się należało zgodnie z kontraktem
• Skargi dobrej wiary - uprawnienia

  1. wolna ręka sędziego w określaniu kary
  2. Sędzia rozstrzygał, czy zachowanie stron było zgodne z zasadami uczciwości
  3. Sędzia był uprawniony do:
  4. Wydania wyroku po zmniejszeniu roszczenia
  5. ▪ Zasądzenia należności ubocznych obok świadczenia głównego
  6. ▪ Uwzględnienie stanu prawnego z chwili wydania wyroku i oddalenia powództwa sytuacji, gdyby dłużnik po litis contestatio spełnił świadczenie
  7. ▪ Uwzględnienia niektórych zarzutów procesowych nawet wówczas, gdyby nie były one zamieszczone w formułce procesowej (w szczególności zarzutu podstępu)
• Skargi jednostronne i dwustronne - pojęcie, podział dwustronnych

  1. Jednostronne – jedna strona jest dłużnikiem, druga wierzycielem
  2. Dwustronne – dwa węzły obligacyjne:
  3. Zupełne – podwójny węzeł obligacyjny wynikał z natury kontraktu
  4. Niezupełne – wskutek pewnych okoliczności późniejszych, często przypadkowych, strona, która pierwotnie była tylko dłużnikiem, stawała się także wierzycielem i na odwrót
• Gdzie odpowiada się za dolus

  Depozyt, Prekarium
• Gdzie odpowiada się za dolus + culpa lata

  1. Mandatum
  2. Commodatum
  3. Ventitum (sprzedawca)
  4. Pignroi acceptum
  5. Locatum
  6. Dotis dictio
  7. Tutelae
  8. Negotia gesta
• Gdzie odpowiada się za dolus + culpa lata + culpa levis

  W kontraktach dobrej wiary
• Kontrakty i ich funkcje

  + Kontrakty

  służące

  organizacji

  współdziałania i

  koncentracji

  kapitału (societas)

  
• Nominalizm deliktowy - pojęcie i przeciwieństwo

  1. tylko delikty wymienione w ustawie skutkowały powstaniem zobowiązania
  2. Przeciwieństwo: generalna klauzula deliktowa (Źródłem zobowiązania są wszystkie wywołujące szkodę czyny który wyniknęły z braku należytej staranności )
• Katalog zobowiązań ex delicto - Ustawa XII Tablic

  1. Kradzież (furtum)

  • Szeroko rozumiane w jurysprudencji (np. złodziejem był

  przechowawca, który samowolnie użył powierzoną mu rzecz)

  • Paulus – kradzież mogła polegać na podjętym w złym zamiarze i w

  celu osiągnięcia korzyści majątkowej zaborze cudzej rzeczy bądź

  tylko na takim jej użyciu lub posiadaniu

  2. Kazuistycznie określone przypadki

  • Zniszczenia cudzej rzeczy

  • Uszkodzenia ciała

  • Naruszenia nietykalności cielesnej

  • Naruszenia dobrego imieni
• Katalog zobowiązań ex delicto - Instytucje Justyniańskie

  Instytucje justyniańskie

  ▪ Kradzież

  ▪ Rabunek

  (Kradzież połączona z użyciem przemocy, Wyodrębniony przez prawo pretorskie w ostatnim wieku republiki)

  ▪ Bezprawne wyrządzenie szkody

  ▪ Zniewaga
• Lex Aquilia - data, odpowiedzialność odszkodowawcza, oddziaływanie

  1. Data: 287 lub 286 p.n.e.
  2. odpowiedzialność: za zabicie lub zranienie cudzego zwierzęcia czworonożnego oraz inne szkody powstałe w następstwie bezprawnego spalenia, połamania lub rozbicia cudzej rzeczy
  3. Oddziaływanie na: szerszą ochronę prawną
• Lex Aquilia - rozdziały

  1. zabicie lub zranienie cudzego zwierzęcia czworonożnego żyjącego w stadzie
  2. nieuzasadnione umorzenie cudzej wierzytelności
  3. bezprawne spalenie, połamanie lub rozbicie cudzej rzeczy
• Lex Aquilia - działanie jurysprudencji i działalność pretorska

  1. jurysprudencja: działalność odszkodowawcza w sytuacjach analogicznych + szeroka interpretacja kradzieży
  2. pretorzy: wyodrębnienie rabunku + rozwój ochrony z tytułu zniewagi
• Skutki działania jednego ze współdłużników lub współwierzycieli dla

  pozostałych?

  ▪ W prawie klasycznym i poklasycznym - wytoczenie skargi powoduje

  konsumpcję pozostałych skarg mających ten sam cel

  ▪ W prawie justyniańskim - zasada, że spełnienie świadczenia umarza

  obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli
• Rozliczenia regresowe - podstawa i rozciągnięcie

  W prawie klasycznym: podstawa to wiążący ich stosunek

  obligacyjny, jak np. umowa zlecenia czy spółki

  Prawdopodobnie w III w. po Chrystusie przez analogię rozciągnięto

  możliwość takich rozliczeń regresowych na inne przypadki wielości

  podmiotów
• Zobowiązania solidarne - pojęcie

  1. Pojęcie:  świadczenie jest wykonane jeden raz w całości mimo

  istnienia kilku podmiotów po stronie dłużnika lub wierzyciela

  • Kilku dłużników – każdy z nich odpowiada za cały dług w całości
  • Jeśli jeden dłużnik uiszcza dług – zobowiązanie wygasa
  • Kilku wierzycieli – każdemu przysługiwała cała wierzytelność

  Jeśli jeden wierzyciel zostaje zaspokojony – zobowiązanie wygasa
• Zobowiązanie solidarne - przesłanki

  • Aby zaistniało zobowiązanie solidarne musi wystąpić:
  • Wielość podmiotów
  • Jedno świadczenie
  • Jedna przyczyna prawna