Sindicatos xerais e partidos obreiros

• A imitación do que estaba a suceder noutros países europeos, as asociacións de socorro deron paso ás federacións locais e a sindicatos xerais, nos que se integraban todos os oficios. De modo paralelo, organizáronse tamén partidos políticos obreiros para loitar, no plano lexislativo, pola mellora da clase obreira.
• No 1864 creouse en Londres a Asociación Internacional de Traballadores, tamén denominada I Internacional, co obxectivo de potenciar a unión e loita do proletariado mundial. Grazas á legalización das organizacións obreiras durante o Sexenio Democrático, no 1870, despois dun congreso obreiro, fundouse en Barcelona a Federación Rexional Española (FRE), constituída por diversas seccións obreiras e integrada na AIT, que no 1873 acadou o seu punto álxido, con case 40.000 afiliados, a maior parte deles en Cataluña, Levante e Andalucía.
• As disputas existentes no seo da AIT rematou coa expulsión de Bakunin; ante isto, a FRE declarouse anarquista e os socialistas expulsados fundaron no 1872 a Nova Federación Madrileña. As tendencias da FRE-AIT xeneraron un forte temor entre empresarios e políticos moderados, algo acentuado pola súa participación en levantamentos populares cantonalistas, como o de Alcoi (1873). No 1874 as actividades da Internacional quedaron prohibidas en España, pero mantiveron actividade clandestina ata a súa disolución no 1881.
• En canto ás organizacións anarquistas, podemos establecer dúas tendencias ideolóxicas e estratéxicas. Por un lado, os partidarios de centrar as actuacións no plano sindical: no 1881, en Barcelona, fundaron a Federación de Traballadores da Rexión Española (FTRE), herdeira da FRE, que rematou dando lugar á Federación de Resistencia ao Capital no 1888.
• Pola contra, os máis extremistas defenderon o emprego da propaganda pola acción, con represalias e atentados dirixidos a persoas que eles consideraban símbolos da opresión; nesta liña de actuación temos que destacar a organización andaluza, anarquista andaluza e segreda, da Man Negra (1882-1883), de fonda violencia nos seus métodos. Algúns destes atentados foron os sufridos polo xeneral Martínez Campos, Cánovas ou o atentado no Liceo. Todo ilo vai desatar unha feroz represión por parte do Estado contra o conxunto dos militantes anarquistas
• En 1907 os partidarios da acción de masas promoveron a creación da Solidariedade Obreira, antecedente directo do grande sindicato anarquista da Confederación Nacional do Traballo (CNT, fundada en 1910). Dotada dunha estrutura federal, a CNT reivindicaba o "apoliticismo" e o papel da folga xeral (“unha folga non debe declararse para ter un pouco máis de xornal, senón para lograr unha transformación total”) como principal instrumento revolucionario.
• Entre os seus líderes estaban Salvador Segui ("el noi del sucre", asasinado nos tempos do pistoleirismo barcelonés) e Angel Pestaña. Converteríase na principal organización obreira española antes da Guerra Civil chegando a ter un millón de afiliados. O grupo máis activo entre os anarquistas partidarios da acción directa será a F.A.I. (Federación Anarquista Ibérica).
• Pola súa parte, o xurdimento das organizacións de tendencia socialista-marxista está ligado á figura do tipógrafo ferrolán Pablo Iglesias Posse. No 1879, xunto con outros afiliados da Asociación da Arte de Imprimir de ideoloxía socialista, fundaron o Partido Socialista Obreiro Español, terceiro desta ideoloxía en Europa. Grazas á profesión da maioría dos membros, desde ben pronto contou cun periódico propio, El Socialista (1886), e no 1888 celebrou o seu primeiro congreso en Barcelona, onde presentou o seu programa político.
• Grazas á Lei de Asociacións de Sagasta, nese mesmo ano fundouse a Unión Xeral de Traballadores, unha federación de sindicatos socialistas. As zonas de maior implantación inicial foron Madrid, Biscaia e Asturias, seguidas por Cataluña e Andalucía.
• Ambas organizacións, a política e a sindical, estableceron unha relación de interdependencia, e no 1889, da man de Pablo Iglesias, participaron na fundación da II Internacional, con carácter reivindicativo: piden a declaración do Primeiro de Maio como día da clase obreira e a loita pola xornada de 8 horas. A partir de 1890, o PSOE presentou candidatos ás eleccións municipais e xerais e, desde inicios de século, iniciou unha etapa de alianza cos republicanos.
• Paulatinamente, o socialismo español cambiará cara posturas moderadas que combinaban a participación en folgas xerais e os obxectivos finais igualitarios coa busca de melloras graduais para os traballadores no marco do sistema. En 1910, en coalición cos republicanos, obtivo a súa primeira acta de deputado para Pablo Iglesias. En 1921 un grupo de dirixentes e militantes do PSOE e da UXT separáronse para fundar o Partido Comunista de España (PCE), seguindo o modelo dos bolxeviques rusos triunfantes na Revolución soviética de 1917. Sería moi minoritario até os tempos da Guerra Civil.